Ostatnią powieścią Witolda Gombrowicza był „Kosmos”. „Kosmos” jest ostatnim filmem Andrzeja Żuławskiego. Kilka miesięcy po śmierci reżysera ogląda się go jak pożegnanie, jak testament. Szczególnie że to ekranowe rozliczenie, spotkanie z własnym kinem i samym sobą – młodym, rodzącym się jako artysta (Witold) i starym (Leon), deklarującym gorzko: „nie ma co oglądać”.

Biografia Gombrowicza, emigranta i outsidera, człowieka, który – jak powiedział mi ostatniego lata Andrzej Żuławski – „miał odwagę nieprzyzwoicie się mienić”, koresponduje z biografią twórcy „Diabła” – także emigranta, wyrzutka, mieniącego się nieprzyzwoicie twórcy, który ulepił własny filmowy styl. Reżyser idzie zatem do pisarza, jak „swój do swego po swoje”.

Dialog z autorem pierwowzoru toczy się nie tylko na poziomie wspólnoty biografii, ale i wspólnoty języka: w obu przypadkach niepodrabialnego, innowacyjnego, zrytmizowanego na jedyny w swoim rodzaju sposób. Tym, czym jest dla Gombrowicza język: wytrychem do ukrytej pod maskami, gorsetami, kanonami głębszej prawdy o świecie i mechanizmach ludzkich zachowań, tym jest dla Żuławskiego kamera: patrzące nie na rzeczywistość lecz przez rzeczywistość „trzecie oko”. Powieść Gombrowicza staje się więc na ekranie rodzajem szkieletu, który obrósł ciałem i krwią filmów Żuławskiego, a nawet – proszę wybaczyć patos – niesie ich duszę.

Skoro przy niej jesteśmy – całość rozpoczyna się cytatem z I Pieśni „Boskiej komedii” („W życia wędrówce, na połowie czasu/ Straciwszy z oczu szlak niemylnej drogi/ W głębi ciemnego znalazłem się lasu…”.). „Opowiadając lasu rzeczy tajemnicze”, Żuławski zachowuje aż do końca ów rytm wędrówki. Zapuszcza się z bohaterami coraz dalej i dalej, zmieniając po drodze nie tylko pejzaże (portugalskie a nie tatrzańskie jak w powieści, bo film jest portugalsko-francuską koprodukcją) ale i pory roku (na chwilę zapada tu zima).

Jego „Kosmos” zaczyna się w momencie, gdy do lasu wchodzi młodzieniec, jeszcze niepewny swojej drogi, i kończy także w lesie, gdzie ostatnie słowa należą do starca. Owo spotkanie młodości i starości (w pierwszej części dominuje Witold, druga należy do Leona, pełniącego tu także rolę Wergilego, przewodnika) decyduje o pewnej dwubiegunowości filmu, w którym młodzieńcza histeryczna powaga zderza się z (maskującym rozpacz?) kabotyństwem starca.

Dramatyczne poszukiwanie „znaków” (wiara w sens?) w wykonaniu tego pierwszego skonfrontowane zostaje ze słowami Leona o „małych przyjemnościach w pustce”  i stwierdzeniem: „Robię to, co robi się przez całe życie – nic!”. Owa podwójność czy też podwojenie, tak charakterystyczne dla kina Żuławskiego, jest tu wszechobecne: w zderzeniu„ piękna” i „aberracji”, tonu dramatycznego i groteskowego, w sposobie, w jakim młodość i starość przeglądają się w sobie.

Dwubiegunowość widać też w szalonym wymieszaniu wysokiego z niskim: „Kosmos” pełen jest autocytatów, autoironii (choćby: „»Najważniejsze to kochać« – jaki głupi tytuł!”), autoaluzji, ale też odniesień do wszystkiego tego, co – jak przypuszczam – karmiło wyobraźnię, inspirowało, wzruszało czy bawiło reżysera. Począwszy od odniesień do Henriego Bergsona, Roberta Bressona, Piera Paola Pasoliniego, Maksa Ophülsa czy Ingmara Bergmana; przez francuskie komiksy czy stare francuskie piosenki, z których cytatami przerzucają się bohaterowie („Gdybyś nie istniała, musiałbym cię wymyślić Dassina czy Caramels, bonbons et chocolats” z „Parole, parole” Dalidy i Delona).

Jest tu Sartre jako autor „Mdłości” i Stendhal jako autor „Czerwonego i czarnego”; są wreszcie – to na t-shircie, to na fotografiach – gwiazdy: Jean Gabin, Louis Jouvet, James Dean, Marina Vlady. Żuławski przypomina, że nie ma kina bez erotycznej fascynacji, a jego Witold, który wyjechał na wieś uczyć się do poprawkowych egzaminów na prawie, staje się artystą właśnie pod wpływem namiętności – erotycznej pasji, wywołanego nią rozedrgania. Kino rodzi się z pożądania, zdaje się mówić Andrzej Żuławski, sztuka zaś jest tym samym, co miłość: poszukiwaniem znaków i układaniem ich w konstelacje znaczeń.

To także praca zadana widzowi, bo przecież pisząc recenzję z „Kosmosu” robię to, co Witold: próbuję stworzyć całość, znaleźć powód i cel w tym, co sama uznaję za pozostawione przez reżysera znaki. Grająca Lenę Victoria Guerra wydaje mi się więc nieprzypadkowo łudząco podobna do Sophie Marceau, w wystroju mieszkania Wojtysów widzę świadomą staroświeckość – odmowę Żuławskiego osadzenia się we współczesności; a na laptopie bohatera dostrzegam starą fotografię kobiety, którą biorę za matkę Żuławskiego.

W finale coraz wyraźniej odsłania się kuchnia filmowa, Żuławski nie karmi nas filmową iluzją rzeczywistości. Każe zdystansować się do ekranowego świata, dostrzec w nim film. Ale to także moment, w którym splata się kino i życie. Oglądając finał „Kosmosu” myślałam o Ophülsowskiej „Loli Montes”, której losy – podkolorowane na potrzeby spektaklu – stały się częścią cyrkowego widowiska.

Czy tak myślał o sobie sam Andrzej Żuławski? Czy myślał tak o kinie? Że to dzielenie się własnym życiem bez nadziei na zrozumienie? A może z Lolą Montes łączyło starego reżysera tylko to zdumienie, wyrażone w „Kosmosie” bodaj przez Leona: „Jakie to dziwne, że coś jest przed, a coś jest za?”.

Cosmos
Reżyseria Andrzej Żuławski. Scenariusz Andrzej żuławski na podstawie powieści Witolda Gombrowicza. Zdjęcia André Szankowski. Muzyka Andrzej Korzyński. Wykonawcy Jonathan Genet (Witold), Jean-François Balmer (Leon), Sabine Azéma (Wojtysowa), Andy Gillet (Lucien), Johan Libéreau (Fuchs). Produkcja Leopardo Filmes, Alfama Films. Francja – Portugalia 2015. Dystrybucja Bomba Film. Czas 103 min

Małgorzata Sadowska, Kosmos, „Kino" 2016, nr 7, s. 78

© Fundacja KINO 2016

POLECAMY: esej Roberta Birkholca o ekranizacjach utworów Witolda Gombrowicza w papierowym wydaniu „Kina” 7/2016