Paryż, lato 2018 roku: trwa finał piłkarskich mistrzostw świata, w których Francja wygrywa z Chorwacją. Czarnoskóry Issa przyjechał z przedmieścia świętować mundial. Podekscytowany licytuje się z kolegami, który z reprezentantów dumnego europejskiego kraju strzeli gola: Kameruńczyk Kylian Mbappé czy może pochodzący z Gwinei Paul Pogba? Pod Łukiem Triumfalnym euforia stapia wieloetniczny tłum w rozpierany narodową dumą chór, intonujący „Marsyliankę”. Na częściowo dokumentalnych zdjęciach widać przypadkowych widzów machających do kamery i nieinscenizowane ujęcia setek tysięcy ludzi, którzy w lipcu 2018 roku zalali Pola Elizejskie. Rozpierającą energię tłumu można odczuć niemal namacalnie, choć jest w niej nie tylko radosne napięcie. Paryżanie pamiętają piekło, jakie na ulicach Montfermeil – tej samej cieszącej się złą sławą dzielnicy, z której wywodzą się tytułowi nędznicy z najsłynniejszej powieści Wiktora Hugo – rozpętało się kilkanaście lat wcześniej; zapewne wielu uczestników zamieszek z 2005 roku wiwatuje teraz ramię w ramię z policjantami. Dziś żywioł wspólnotowości zjednoczy kibiców pod trójkolorowym sztandarem: na krótką chwilę imigranci i rdzenni mieszkańcy kraju nad Sekwaną staną się jednością. Jutro ulica upomni się o swoje prawa. Fenomen „Nędzników” polega na tym, że reżyser utrzymuje ów żywioł w stanie nieustannego wrzenia, równocześnie konstruując z jego elementów dramat o natężeniu bliskim antycznej tragedii. Zostajemy wrzuceni w rwący strumień zdarzeń, zbudowanych wokół Issy i trzech policjantów z brygady do zwalczania przestępczości. Dowódca patrolu, nieprzebierający w środkach Chris (Alexis Manenti, również współscenarzysta filmu) i podporządkowany jego stylowi pracy imigrant Gwada (Djebril Zonga) wprowadzają przeniesionego z prowincji Stéphane’a (Damien Bonnard) w tajniki pracy w terenie. Krótka poranna odprawa z doświadczoną szefową (Jeanne Balibar), niemającą złudzeń co do swojego zespołu, stanowi znakomitą ekspozycję zmaskulinizowanej opowieści, która na niemal dwie godziny zdominuje ekran. Brawurowa inscenizacja Ladja Ly – debiutanta wychowanego na tych samych ulicach, co bohaterowie – podporządkowuje żelaznej dramaturgii to, co nieokiełznane: kipiącą na krawędzi eksplozji wzajemną wrogość różnych mniejszości etnicznych, wrzuconych do jednego podmiejskiego kotła; spontaniczność dzieci grupujących się we własne osiedlowe gangi; nieoszlifowane dialogi, pełne niewybrednego humoru i soczystych neologizmów. Dynamiczne ujęcia z ręki, wzmagające poczucie zagrożenia, pointowane są przez statyczne obrazy z lotu ptaka, nakręcone dronem przez jednego z dzieciaków. Jest nieznośnie upalny dzień lipca i świat widziany z góry zdaje się tężeć w leniwym bezruchu. Ale komendantka myliła się sądząc, że tego dnia rekordowo wysokie temperatury ostudzą emocje dzielnicy. Elektroniczna zabawka, sprzężona z możliwościami, jakie dają media społecznościowe, stanie się w rękach dzieci narzędziem nieobliczalnym.

W scenariuszu Ly, Manentiego i Giordano Gederliniego trudno znaleźć słaby punkt. Każda kolejna scena okazuje się dopływem coraz bardziej wzburzonej rzeki, której nie sposób zatrzymać. Issa z nudów i by zaimponować kolegom – a potrzeba bycia ważnym, choćby poprzez konfabulowanie makabrycznych „anegdot”, jest w pozbawionej perspektyw społeczności przemożna – z wędrownego romskiego cyrku kradnie lwiątko. Właściciel cyrku o wojowniczym przezwisku Zorro nie uważa, żeby ten problem dało się rozwiązać drogą łagodnej perswazji, a uzurpujący sobie przywództwo nad czarną społecznością Mer nie pozostaje dłużny. Policjanci wiedzą, czym grozi konfrontacja Romów z Afrykanami i w rozgrywkę próbują zaangażować nie tylko muzułmanów z dzielnicy, ale i zaprzyjaźnionego dilera. Najmniej z tej grupy uprzywilejowane dzieci, wyłapywane i przeszukiwane przez policjantów „na wszelki wypadek” i tylko dlatego, że uciekały – próbują bronić własnego anarchicznego terytorium. Wydaje się, że nikt nie chce zamieszek, ale równowaga na osiedlu Les Bosquets stoi na chwiejnych nogach: kruchym sojuszu policji z samozwańczymi przywódcami lokalnych grup, niepewnych autorytetach religijnych. Władza jest walutą podlegającą nieustannym wahaniom kursu, co Ladjowi Ly udaje się pokazać z podziwu godną sugestywnością, na przykład gdy wyposażeni w atrybuty władzy policjanci zostają złajani przez jedną z matek albo maleją w konfrontacji z charyzmatycznym muzułmaninem Salahem. Wrzaskliwa deklaracja Chrisa: „to ja jestem prawem” bywa okrzykiem bezsilności. Zresztą nie jest odkryciem, że również funkcjonariusze swoich losów nie wygrali na loterii; rodzinne sceny z udziałem Chrisa, Gwady i Stephane’a sugerują, że także i oni są „nędznikami” skazanymi na niewielki wybór życiowych ról. Dyskretnym narracyjnym narzędziem Ly jest zmieniająca się rola głównego bohatera Stéphane’a. To uważnym, badawczym spojrzeniem „nowego” patrolujemy Montfermeil. Z obserwatora Stéphane staje się w finale trudnego dnia surowym sędzią swoich kolegów. Na koniec jednak – równie nieoczekiwanie, co nieodwołalnie – trafia w epicentrum dramatu. Katharsis bowiem okazuje się pozorne, a przed kulminacyjnym wyborem stają nie trzymający władzę, ale upokorzeni i niesłusznie zlekceważeni w imię wątłego rozejmu. Jest to jedna z bardziej zaskakujących dramaturgicznych wolt, jakie ostatnio widziałam w kinie – kontrowersyjna, ale mająca swoje uzasadnienie. Ly, inspirując się rozruchami z 2005 roku, których zarzewiem był tragiczny incydent z udziałem nastolatków właśnie w pobliżu Les Bosquets, przestrzega, że żadnej z grup społecznych nie można ignorować. Być może szanse chłopaków z dzielni na karierę Zidane’a czy Mbappe’go są mrzonką, ale ich frustracja i upokorzenie – prawdziwsze niż chcielibyśmy przyznać. BARBARA KOSECKA Kino nr 3/2020, © Fundacja KINO 2020