Paulina Młynarska wspomina w filmie, że gdy miała cztery lata i usiłowała opowiedzieć ojcu jakąś scenkę z piaskownicy, ten przerwał jej szybko zniecierpliwiony, domagając się puenty. Ta scenka mówi bardzo wiele o Wojciechu Młynarskim, podobnie jak odnalezione w archiwach fragmenty filmowe, ukazujące go podczas pracy, gdy szybkość reakcji aktorów i podporządkowanie się jego wskazówkom wydają się dla niego najważniejsze.

Owo nieustanne, czasem wręcz gorączkowe poszukiwanie i znajdowanie puenty jest dla Młynarskiego wielce charakterystyczne, można wręcz powiedzieć, że był on jako autor tekstów wręcz niewolnikiem puenty. Puenty, która z reguły zawierała odcień inteligenckiego dydaktyzmu, zdarzało się, że słabo maskowany. Taki obraz artystycznego temperamentu twórcy „W Polskę idziemy” wyłania się z filmu Alicji Albrecht bardzo wyraźnie, ale ma wiele subtelnych odcieni.

„Piosenka finałowa” została skomponowana z obszernego wywiadu z artystą, który powstał tuż przed jego niedawną śmiercią oraz z licznych wypowiedzi jego współpracowników i przyjaciół, co uzupełniono materiałami archiwalnymi, ukazującymi Młynarskiego na estradzie lub właśnie w gorączce pracy.

W rezultacie powstał wielostronny portret złożonej osobowości. Portret pełen respektu, ale na szczęście bez zamierzeń brązowniczych. Jest tu mowa o wielkiej ambicji, graniczącej z narcyzmem, która potrafi, gdy napotka opór, przekształcić się w słowną (wspomnienie Krzysztofa Materny) lub niemal fizyczną agresję.

Tak właśnie wspominała Olga Lipińska gwałtowną reakcję Młynarskiego na fenomenalny opolski sukces Kazimierza Grześkowiaka, który przyćmił występ z reguły triumfującego na tym festiwalu Młynarskiego. Twórcy filmu nie pomijają istotnego kontekstu: choroby afektywnej dwubiegunowej, która został wykryta u bohatera filmu w latach 70. i nakładała się niejako na jego twórczy i intelektualny temperament, w sposób trudny do oddzielenia.

O oryginalności talentu Młynarskiego opowiada się całkiem sporo i na ogół celnie, bo film Albrecht szczęśliwie omija najczęstsze pułapki opowieści biograficznych. Nie przekształca się ani w ciepłą nostalgiczną rewię wspomnień, ani też tym bardziej w demaskatorski atak, maskowany cienką warstwą szacunku i powielający kliszę artysty jako męczennika i potwora zarazem.

Film, pomimo braku syntezującego komentarza, skutecznie zachęca do refleksji nad miejscem Młynarskiego i jego twórczości w polskiej kulturze, chociaż ci, którzy znali artystę, stosunkowo skąpo a czasem stereotypowo się na ten temat wypowiadają.

Młynarski, jak wiadomo, za  jednego ze swych wielkich mistrzów uważał Mariana Hemara, słynnego z pracowitości, kultury literackiej, nienagannego pisarskiego rzemiosła i właśnie błyskotliwych puent. A więc kluczem do strategii twórczej autora „Róbmy swoje” była zapewne próba kontynuacji przedwojennych tradycji w innych, niesprzyjających pod wieloma względami warunkach.

Nawiasem mówiąc szkoda, że nie pokazano bardziej szczegółowo genezy i skutków decyzji o podpisaniu Memoriału 101, przeciw zmianom w konstytucji PRL-u. Decyzji, która dla Młynarskiego, żyjącego w kontakcie z publicznością, oznaczała zapis cenzury i musiała być naprawdę heroiczna.

Autor „Jesteśmy na wczasach” opowiadał, że stworzył specyficzny gatunek piosenki publicystycznej, śpiewanego felietonu. Rzeczywiście, mistrzowsko posługiwał się aluzją polityczną (a konkurencja w owych czasach był w tej dziedzinie naprawdę znaczna), a jego teksty oprócz częstokroć trafnie sarkastycznego opisu PRL-owskich realiów zawierają także wyraziste pouczenia moralne.

Nasuwa się myśl, że twórca przy całym swym wielkim talencie był jednak artystą peryferyjnym i to nie tylko ze względu na żelazną kurtynę i skomplikowane, pełne paradoksów realia działania w „najweselszym baraku w obozie”. Tworzący w takim kontekście duet Przybora i Wasowski czy Agnieszka Osiecka częściej niż Młynarski wznosili się na poziom uniwersalny.

Przybora dzięki specyficznemu poczuciu liryczno-absurdalnego humoru, Osiecka dzięki bolesnemu liryzmowi, podszytemu wręcz egzystencjalną rozpaczą („Niech żyje bal”). Ograniczeniem talentu Młynarskiego było jego inteligenckie dziedzictwo, traktowane trochę jak twierdza, z której po prostu nie potrafił i wcale nie chciał się wyślizgnąć.

Na taką jego obronną postawę dostajemy wiele dowodów w filmie. Wprawdzie Młynarski wspomina, że nieinteligenci nazywali go pieszczotliwie „Młynarczyk” i w jakimś sensie mieli za swojego, ale osobowość narratora jego wielu ballad, którego tożsamość była zbliżona do autora, stanowiła zarówno zaletę jak i widoczną artystyczną barierę.

Zresztą i warstwa muzyczna piosenek Młynarskiego, zawieszona pomiędzy anachronicznymi już odmianami tradycyjnego jazzu a zręczną knajpianą stylizacją, podlegała w ciągu lat stosunkowo nielicznym modyfikacjom. Nie do pomyślenia było tu bardziej radykalne mieszanie tradycji muzycznych, np. flirt z rockiem, który, jak część jego pokolenia, Młynarski lekceważył, wyjątek robiąc dla Skaldów, zespołu najbardziej piosenkowego i uznawanego za „kulturalny”.

Można nie bez racji stwierdzić, że antyautorytarne hasła zawarte chociażby w „Róbmy swoje” są stale aktualne. Rzecz w tym, że nie świadczy to być może o triumfalnej uniwersalności tego utworu, a raczej o utrzymującej się – pomimo wszelkich zmian – przygnębiającej powtarzalności przeklętych polskich problemów.

Świat opisywany przez Młynarskiego był często nieprzyjazny i nieprzyjemny, ale jednocześnie jakoś swojski. Najwięksi artyści piosenki (Dylan, Brassens, Cohen czy Waits) wychodząc od głęboko osobistych doświadczeń i częstokroć mało znanych tradycji lokalnych, zdołali ową swojskość przekroczyć.

Młynarski był inny. Wyjątkowo precyzyjnie, ostro, ale i z pewną wyrozumiałością przez lata opisywał arcypolski chocholi taniec. Nie chciał tracić nadziei, że kiedyś się ten pląs, jeśli nawet się nie skończy, to przynajmniej osłabnie. Być może były to płonne nadzieje, ale ich kronikę prowadził Młynarski w sposób niezrównany.

Młynarski. Piosenka finałowa
Scenariusz i reżyseria Alicja Albrecht. Zdjęcia Tadeusz Kieniewicz. Wykonawcy Wojciech Młynarski, Michał Bajor, Ewa Bem, Jerzy Derfel, Jacek Fedorowicz, Janusz Gajos, Janusz Głowacki, Adrianna Godlewska, Krystyna Janda, Włodzimierz Korcz, Olga Lipińska, Krzysztof Materna, Agata Młynarska, Jan Młynarski, Paulina Młynarska, Marian Opania, Jan Pietrzak, Irena Santor, Janusz Sent, Janusz Stokłosa, Magda Umer, Agnieszka Wilczyńska, Magdalena Zawadzka. Produkcja Blue Screen. Polska 2017. Dystrybucja Best Film. Czas 90 min

Tomasz Jopkiewicz, Młynarski. Piosenka finałowa, „Kino" 2017, nr 11, s. 82-83

© Fundacja KINO 2017